For English, see text in green.
Inleiding
Ik ben een boek aan het lezen over de geschiedenis van de Nederlandse kruisers Java en Sumatra. Daarin wordt ook vermeld, dat men radioverbinding maakte via een kortegolf-zend/ontvanger, die toen nog werd gezien al experimenteel. De Hr. Ms. Sumatra werd in 1926 in dienst gesteld en vertrok voor een wereldreis, met als einddoel Nederlands Indië, waarvoor zij en haar zusterschip de Java waren bedoeld, ter verdediging van dit enorm grote koloniale deel van ons Koninkrijk.
Introduction
I am reading a book about the history of the Dutch light cruisers Hr. Ms. Java and Hr. Ms. Sumatra. In this book is also mentioned a radio experiment with shortwave radio on board the hr. Ms. Sumatra. In those days the shortwave propagation possibilities were still in a phase of discovery. The Hr. Ms. Sumatra was commissioned in 1926 and left then for a kind of world tour with the destination being the Dutch East indies for which its defence she and her sistership Hr. Ms. Java were intended.
De Hr. Ms. Java bij Vlissingen op weg voor de proefvaart. The Hr. Ms. Java at first trail near Flushing. Foto Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Status
Bij hun indiensstelling in 1926 waren de Java en de Sumatra nog schepen, die ertoe deden, het waren toen iets grotere kruisers dan de voorgaande lichte kruisers van andere marines, ook met meer kanons. Hoewel de kanons klein waren in verhouding tot het schip was toen de algemene opinie, dat 15 cm kanons het meest geschikt waren voor een kruiser betreffende de verhouding kaliber versus vuursnelheid. Echter die trend veranderde en in de dertiger jaren zouden er vooral grotere (zware) kruisers worden gebouwd met geschut van ca. 21 cm en zelfs groter, wat ook een groter bereik had. In de 2e Wereldoorlog werden de Java en Sumatra al als verouderd gezien.
Status
At their launch in 1926, the Java and Sumatra were still noticeable cruiser designs. They were somewhat larger than the previous light cruisers build by other nations and had more guns. The guns seem to be rather small compared to the size of the ships, however at that time the 15 cm guns were seen as the most effective gun for a light cruiser because it had a good ratio of calibre versus rate of fire. Due discussions and crisis, the building rate of these cruisers was very slow and at the time they were launched the focus was shifting to heavy cruiser designs, with larger caliber guns, that were built in the nineteen thirties. So at the start of the Second World War, the Java and Sumatra were seen as old cruisers, but still useable.
Vlagvertoon
Voor een groot nieuw oorlogsschip was het gebruikelijk om een reis te maken langs diverse landen ter promotie van het thuisland. Dat heette vlagvertoon. In havens van belang duurde zo’n bezoek soms een week en waren er diverse activiteiten wederzijds georganiseerd door de autoriteiten van het betreffende land en aan boord van het schip. Er waren ontvangsten bij civiele en militaire autoriteiten en in een aantal gevallen waren er ontvangsten bij presidenten, koningen e.d. Tijdens de wereldreis bezocht de Sumatra de havens Ponta Delgada op de Azoren, New York USA (o.a. ontvangst bij de president), Havanna op Cuba, Veracruz Mexico, Willemstad Curaçao, Caracas Venezuela, San Fransisco USA, Honolulu (Pearl Harbor) Hawaii, Tokio Japan, Sjanghai China, Nagasaki Japan, om en uiteindelijk Soerabaja Nederlands Indië te arriveren.
Flying the flag
For a new large warship is was a good custom to show-off the new ship at various ports as a kind of diplomatic and trade mission. Several festivities were organised by the receiving nation as well as by the ship’s crew. The officers were received by the civil and military authorities as well as even by kings and presidents. During this world tour Hr. Ms. Sumatra visited the following ports/countries: Ponta Delgada on the Azores, New York USA (with a visit to the president) Havana on Cuba, Veracruz Mexico, Willemstad Curacao, Caracas Venezuela, San Francisco USA, Honolulu (Pearl Harbor) Hawaii, Tokyo Japan, Shanghai China, Nagasaki Japan and finally the Dutch naval base in the Dutch East Indies, Surabaya.
Hr.Ms. kruiser Sumatra 1926. Hr. Ms. cruiser Sumatra in 1926. Fotocollectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Radio
In 1926 werden de nieuwe kruisers nog uitgerust met de toen gebruikelijke langegolfradiozend- en ontvanginstallatie. Men experimenteerde wel met radio, zo werd in 1919 al eens een proef gedaan met een ontvanger, die werd geïnstalleerd op het pantserschip Hr. Ms. de Zeven Provinciën.
Die proef stond onder leiding van de luitenant ter zee der 1e klasse Jhr. G.L. Schorer. Men moest de toen gloednieuwe langegolfzender Malabar op de hellingen van de vulkaan Malabar bij Bandoeng op zo groot mogelijke afstand proberen te ontvangen. Het schip voer dus van Nederlands Indië richting Nederland via het Panamakanaal. Het lukte toen om de zender goed te ontvangen tot voorbij het Panamakanaal, een afstand van 20.000 km, die groter was dan de rechtstreekse afstand van Nederland naar Nederlands Indië.
Radio
in 1926 these new cruisers were fitted with a long wave wireless installation as still usual those days. The navy did some experiments with radio; in 1919 on board the armoured gun ship Hr. Ms. de Zeven Provinciën, a radio receiver was installed.
The test was supervised by lieutenant first class Squire G.L. Schorer. The aim was, to try-out, how far a distance the new radio transmitting station at the slope of the volcano Malabar near Bandung could be heard. This during the voyage from the Dutch East Indies to the Netherlands, via the Panama canal. It appeared, that the station at Malabar could be received well, even passed the Panama canal, a distance of 20,000 km, a greater distance, than the direct distance between the Netherlands and the Dutch East Indies.
Het door Dr. Ir. C. J. de Groot in Indonesië gebouwde ontvangsttoestel dat met de ‘Zeven Provinciën’ werd meegegeven. The radio receiver build by Dr. Ir. C. J. de Groot, that was installed on board the armoured gun ship Hr. Ms. de Zeven Provincien. https://www.willemsmithistorie.nl/index.php/historische-nieuwsflits/300-eerste-radiostation-malabar-1923-2013
Hr. Ms. de Zeven Provinciën. Fotocollectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Radio Station Malabar
Met de bouw van het Langegolfzendstation Malabar werd in 1917 aangevangen. Op 5 mei 1923 werd het officieel geopend. Het was geen omroepstation, maar wikkelde het berichtenverkeer tussen Nederland en Nederlands Indië af. Radio Malabar was het tegenstation voor radio Kootwijk in Nederland. Het station lag in een hoog smal dal, waar tussen de bergen staalkabels waren gespannen, waaraan de draadantennes waren opgehangen. De zender was een booglampzender, dus eigenlijk een vonkzender, waarbij de vlamboog in resonantie werd gebracht. Echter er was in de praktijk geen lamp, maar een dichte kamer, waarin de vlamboog gevormd werd en met magnetische velden in resonantie gebracht. In de kamer werden ook waterstofgas en benzine toegevoerd. Het werkte volgens de methode van Poulsen.
Radio Station Malabar
The construction of the long wave radio station at Malabar started in 1917. In 1923 it was ready and officially activated. It was not a broadcast station, it handled communication traffic between the Netherlands and the Dutch East Indies. Radio Malabar was the counterpart of the long wave radio station Kootwijk in the Netherlands. Malabar radio station was situated in a high and narrow valley against the slope of the volcano Malabar. Between the mountainsides steel cables were installed and from them the antenna wires were suspended. The transmitter was an arc transmitter, also called an arc converter, where an resonating arc created the radio frequency. The arc was created in a closed chamber, were also petrol an hydrogen gas were added. The resonation of the arc was controlled by magnetic fields. All this was according the method of Poulsen.
Radiozendstation Malabar van de Gouvernements Radiodienst bij Bandoeng, Radio tramsmitter station Malabar of the colonial goverment, near Bandung. Foto Leiden University Libraries Digital Collections.
Deze video geeft een mooie indruk van het radiostation en de gang van zaken / This video gives an impression of the radio station: https://www.youtube.com/watch?v=xB3EizVCaK4
Deze site met veel foto’s geeft een indruk van de technische installaties en het personeel wat betrokken is bij de opbouw van het station. / This site gives information with a lot of photographs about the technical set-up of the station and the technicians working on the construction of the station: https://www.holechistorie.nl/verhalen/466-radio-malabar-kort-verhaal-van-cees-van-der-burg
Ontvangststation en kortegolfstation
Malabar zendstation was gelegen ten zuiden van Bandoeng. Echter er was ook een bijbehorend ontvangsstation bij Ratja Ekek ten noordoosten van Bandoeng op de Bandoengse hoogvlakte. Later is ook een kortegolfradio-zendstation gemaakt bij Tjimindi ten noordwesten van Bandung.
Reveive station and shortwave station
Malabar transmitting station was located south of Bandung. However there was also a receiving station located at Ratja Ekek, north-east of Bandung, on the Bandung high plane. Later a shortwave transmitting station was made at Tjimindi, north-west of Bandung.
Foto Leiden University Libraries Digital Collections.
Kortegolf
Radioamateurs merken tijdens een proef op 1,5 MHz in 1921 voor het eerst, dat lange afstandsverbindingen hier mogelijk waren. Hierbij werd gebruik gemaakt van de pas uitgevonden radiobuis. Er werd door amateurs vergunning aangevraagd om experimenten op hogere banden te doen. In 1923 lukte het Henk Jesse uit Leiden om met zijn zendstation PCII als één van de eersten een verbinding te maken tussen Europa en Amerika. Dit met een zendvermogen van ca. 100 W op ca. 3 MHz. In 1924 lukte het radioamateurs om de eerste rechtstreekse verbinding tussen Californië en Nieuw Zeeland te maken.
In 1926 was Jhr. G.L. Schorer inmiddels opgeklommen tot kapitein ter zee en commandant van de kruiser Hr. Ms. Sumatra. Aan boord werd een proef met kortegolfradio gedaan onder leiding van de officier belast met de leiding van de radiodienst aan boord, de luitenant ter zee 2e klasse J.F.W. Nuboer, die ook de initiatiefnemer was van het aan boord brengen van de kortegolfradiozend- en ontvanginstallatie. Men bleek op de afgesproken tijden tamelijk goed en geregeld een radioverbinding te kunnen onderhouden met het Marinestation te Soerabaja.
Group photograph of all officers on board the Hr. Ms. Sumatra in 1926. No. 1 is the captain G.L. Schorer and 2 is second class leutenant J.F.W. Nuboer.
Shortwave
Radio amateurs discovered during a test in 1926 on 1.5 Mc, for the first time that long distance contacts were possible on this radio frequency. With this test they made use of the new invented radio vacuum tube, or radio valve. Then the radio amateurs got a permit for experiments on higher frequencies. In 1923 the Dutchman Henk Jesse, working from the town Leiden with his station PCII had a first time radio contact between Europe and America. He did accomplish this with a transmitting power of 100W on a frequency of 3 Mc. In 1924 radio amateurs succeeded in making the first direct contact between California and New Zealand.
In 1926 Squire G.L. Schorer had climbed up to the rank of Sea Captain in the Dutch Navy and became Captain of the new cruiser Hr. Ms. Sumatra. On her first voyage to the Dutch East Indies an experimental short wave wireless installation was on board, to do some experiments. In charge of the experiments was the second class lieutenant J.F.W. Nuboer, who was on that voyage also responsible for the complete radio service on board the ship. He had also taken the initiative to propose to take the short wave radio installation on board and do the experiment. It appeared that a quite good and regular contact could be maintained on shortwave with the Navy radio station at Surabaya.
Deze zender was feitelijk in Tjimindi / This transmitter was actually located in Tjimindi. Foto Leiden University Libraries Digital Collections.
Zie deze link betreffende het kortegolfzendstation Tjimindi, voorzien van een kantelbeam antennesysteem en het ontvangststation Rantja Ekek (in het Engels):
See this link fort the shortwave transmitting station at Tjimindi, using a tilting beam antenna system and the receive station Rantja Ekek:
Link: https://www.cdvandt.org/tjimandi-rantja-ekek.htm
Inlichtingenwerk en radio-interceptie
Inmiddels bevorderd tot Ltz 1, werd Nuboer in 1934 aangesteld om inlichtingenwerk in Nederlands-Indië (Bandoeng, Kamer-14) te verrichten. Hij was daarvoor gekwalificeerd, want hij was destijds in Nederland de eerste cursist geweest die door de KNIL-officier H. Koot was opgeleid in cryptografie en crypto-analyse. Dit kwam hem uiteindelijk goed van pas omdat de telegrafisten van het Marineradiostation in Batavia in 1933 reeds bezig waren met de interceptie van het Japanse radioverkeer.
Intelligence work and radio interception
In the meantime promoted to first class lieutenat, mr. Nuboer was put in charge of intelligence in Bandung navy headquarters room 14. He was qualified for this job, because he had been the first student at the first course for cryptography and crypto analysis, given by KNIL officer H. Koot. This was of good use, because the tegraphists at the Navy radiostation in Batavia had already started with interception of the Japanese radio trafic.
Radiopeilingen
Op 7 juli 1938 was de kruiser Hr. Ms. Sumatra op weg naar Nederland en naderde Gibraltar om te bunkeren. Er was echter een dikke mist en men moest langzaam varen. Echter in de haven van Gibraltar lag de kanonneerboot Hr. Ms. Maurits van Nassau, die bij de koersbepaling assisteerde d.m.v. radiopeilingen. Die had dus al radiopeilingsapparatuur aan boord.
Radio Direction Finding
In the meantime promoted to first class lieutenant, mr. Nuboer was put in charge of intelligence in Bandung navy headquarters room 14. He was qualified for this job, because he had been the first student at the first course for cryptography and crypto analysis, given by KNIL officer H. Koot. This was of good use, because the telegraphists at the Navy radio station in Batavia had already started with interception of the Japanese radio traffic.
De kanonneerboot Hr. Ms. Johan Maurits in 1940 met op het bovenste achterdek een loop-antenne zichtbaar. Gunboat Hr. Ms. Johan Maurits van Nassau in 1940. On the upper aft deck a small loop-antenna is visibel, probably used for RDF. Fotocollectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Modernisering
De Sumatra was op weg voor een moderniseringsverbouwing op de Marinewerf in Den Helder ter afwisseling met het zusterschip de Hr. Ms. Java, die deze modernisering net achter de rug had en weer op weg was naar Nederlands Indië. Tijdens die moderniseringsverbouwing zou er o.a. kortegolfzend/ontvang apparatuur en radiopeilingsapparatuur op de kruisers worden geïnstalleerd.
Ook zouden de hoge paalmasten worden vervangen door korte stalen kokermasten, die een stabieler platform vormden voor de uitkijk en vuurleidingsapparatuur. De hoge masten waren voorheen wel handig voor de langegolfantennes, maar voor de kortegolfantennes waren zulke hoge masten ook niet meer nodig. Echter de verbouwing zou grotendeels worden uitgesteld vanwege het uitbreken van de 2e Wereldoorlog. De verbouwing werd later in Nederlands Indië afgemaakt.
Modernising
The Sumatra was on her way for a modernisation at the Navy yard in Den Helder, whilst switching with her sistership Java, that had just finished the modernisation and was on her way to the Dutch East Indies. During this modernisation, amongst others, a shortwave wireless system would be installed, as well as an RDF system.
Also the long pole masts would be replaced by short tubular steel masts, that would offer more stability for the Look-out and for fire control range finding equipment. Also these high masts that had been useful for the long wave radio antennas were not needed for the new shortwave antennas. However due to the outbreak of WW2 the modernisation was partly postponed and later finished in the Dutch East Indies.
De Hr. Ms. Sumatra gemoderniseerd.The Hr. Ms. Sumatra after the modernisation. Fotocollectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Kruiser Hr.Ms. Sumatra in Portsrmouth, UK.in 1943. Hier is een draadantenne voor de kortegolf te zien op de Sumatra. Cruiser Hr. Ms. Sumatra in Portsrmouth, UK in 1943. Here one of the shortwave wire antenna’s is visible. Foto collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Slot
Tot zover dit stukje radiogeschiedenis betreffende de Marine, Nederlands Indië en Hare Majesteits kruiser Sumatra, een mooi schip, wat uiteindelijk een roemloos einde vond, om als golfbreker afgezonken te worden tijdens D-Day t.b.v. een kunstmatige haven voor de aanvoer van materieel voor de geallieerden.
Finally
So far this piece of radio history about the Dutch Navy, the Dutch East Indies and Her Majesties cruiser Sumatra, a nice ship, that found her end ingloriously. During D-day she was sunk to serve as a breakwater for the temporarily harbour at the French coast.
Luisterpost Gorinchem - Radio Intercept Station Gorinchem 